Historia słuchowisk

Na początku radiowy teatr wyobraźni nazywano widowiskami dźwiękowymi. Dzisiaj dokładnie nie wiadomo, kto pierwszy użył słowa słuchowisko. Prawdopodobnie był to Witold Hulewicz, a miało to miejsce w drugiej połowie lat 20-tych XX wieku. Nawiązywało ono do słowa widowiska.

Początki radia

Pierwsza regularna audycja radiowa w Polsce została nadana 1 lutego 1925 roku przez Polskie Towarzystwo Radjotechniczne (pisownia oryginalna) na częstotliwości 779 kHz. I co tu dużo mówić, wg dzisiejszych standardów była to rozgłośnia piracka. Dopiero 18 kwietnia 1926 roku rozpoczęła nadawanie pierwsza licencjonowana radiostacja - Polskie Radio. W programie inauguracyjnym, który rozpoczął się o godz. 17.00, poza przemówieniami oficjeli, Stefan Jaracz przeczytał fragment "Popiołów" Stefana Żeromskiego (dzisiaj nazwalibyśmy to pierwszą polską książką audio / audiobookiem).

Polska nie była pionierem radiofonii. W USA w tym czasie funkcjonowało już kilkadziesiąt komercyjnych rozgłośni, a i kilka narodów europejskich mogło się cieszyć własnymi programami (m.in. w Wielkiej Brytanii, Czechosłowacji, Niemczech, Francji, ZSRR).

Światowe początki

Początki transmisji radiowych sztuk teatralnych sięgają roku 1881, kiedy to francuski inżynier Klemens Ader opatentował „Ulepszone Urządzenie Telefoniczne dla Teatru”, co pozwoliło słuchać sztuk teatralnych w pomieszczeniach odległych od sceny nawet o kilkaset metrów.

Dziś już jest niemożliwe stwierdzenie, która ze sztuk radiowych była pierwszym słuchowiskiem.

Historia anglojęzycznego teatru radiowego rozpoczyna się w USA w 1921 roku emisją w radiu KDKA (najstarsza komercyjna stacja radiowa na świecie) skeczu radiowego „A rural line on education” autorstwa Billego Jakera. W dniu 3 sierpnia 1922 roku radio WGY rozpoczęło serię słuchowisk z wykorzystaniem efektów dźwiękowych, muzyki i stałej ekipy aktorskiej.

Pierwsze w historii światowej radiofonii słuchowisko oryginalne (sztuka napisana specjalnie dla radia) nadane zostało przez radio BBC. Było to wyemitowane na żywo 15 stycznia 1924 roku "Niebezpieczeństwo" autorstwa Richard'a Hughes'a. Polska realizacja tej sztuki miała miejsce w latach 60-tych XX wieku.

Lata 20-te, lata 30-te

Historia polskich słuchowisk rozpoczyna się 29 listopada 1925 roku. Tego dnia na antenie rozgłośni Polskiego Towarzystwa Radjotechnicznego wyemitowana została na żywo "Warszawianka". Była to adaptacja sztuki Stanisława Wyspiańskiego, a przygotował ją Alojzy Kaszyna. "Warszawianka" realizowana była w studiu radiowym, ale początkowy okres historii słuchowisk zajmują transmisje ze spektakli teatralnych. Później spektakle te przeniesiono do studia i wzbogacono o rolę narratora, który pomagał wyobraźni słuchaczy w pełnym odbiorze fabuły.

W roku 1928 Polskie Radio Wilno ogłosiło konkurs na słuchowisko oryginalne - czyli sztukę napisaną specjalnie dla radia. Zwycięzcą okazał się Witold Hulewicz, który napisał "Pogrzeb Kiejstuta". Emisja odbyła się na żywo (tak jak i reszta słuchowisk w tym okresie) dnia 17 maja 1928 roku, o godzinie 17:45 na antenie wileńskiej rozgłośni Polskiego Radia (na częstotliwości 690 kHz). Akcja słuchowiska osnuta została na legendach litewskich. Aktorzy grali w plenerze, rzeka, którą mogli usłyszeć słuchacze to był autentyczny plener wileński. Do dzisiaj nie zachował się nawet scenariusz, ale z nielicznych wywiadów i rozmów z autorem wynika, że był to tekst poetycki.

Studio Polskiego Radia w 1928 roku (ul. Zielna, 
Warszawa). Przyrządy do efektów specjalnych 

w słuchowiskach.

Największym międzynarodowym sukcesem polskiej, przedwojennej radiofonii było słuchowisko Janiny Morawskiej "Miasto Santa Cruz".  Premiera odbyła się na antenie ogólnopolskiej i rozgłośni regionalnych 9 kwietnia 1933 roku, o godz. 19.10.

Dużym sukcesem było również słuchowisko Jerzego Szaniawskiego "Zegarek" z udziałem Mieczysławy Ćwiklińskiej, Stefana Jaracza, Juliusza Osterwy i Michała Znicza, w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej. Miało ono swoją premierę 7 listopada 1935 roku. Słuchowisko to cieszyło się taką wielką popularnością, że scenariusz do niego został sprzedany ponad dwudziestu radiofoniom na całym świecie, m.in. do Argentyny.

Wszystkie te słuchowiska nadawane były na żywo. Dopiero pod koniec lat trzydziestych XX wieku zaczęto nagrywać słuchowiska na płytach. Niestety do dzisiaj nie zachowało się w całości żadne słuchowisko przedwojenne. W archiwach Polskiego Radia znajdują się np. spore fragmenty słuchowiska, kryminału "Most" autorstwa Ignacego Fika z 1938 roku (do posłuchania tutaj).

Rozgłośnią, która w tamtych czasach specjalizowała się w słuchowiskach, było Polskie Radio Wilno oraz Polskie Radio Warszawa II powstałe 1 marca 1937 roku.

W ciągu 15 lat istnienia przedwojennej, polskiej radiofonii powstało niemal 2500 słuchowisk. Ponad 1000 zrealizowano w rozgłośni warszawskiej (I i II programie).

Dniem, w którym nadawano premierowe słuchowiska, był czwartek.

Ostatnim słuchowiskiem nadanym przed II Wojną Światową (31 sierpnia 1939 roku) było "Larum w obozie" w reżyserii Jana Zaremby. Zostało nadane o godz. 21.30 w Polskim Radiu Warszawa I. Trwało ok. 30 min.

Więcej o przedwojennych słuchowiskach:

• w rozgłośni wileńskiej,
• w rozgłośni lwowskiej,
• w rozgłośni poznańskiej,
• w publikacji z okazji X-lecia Polskiego Radia,
• w publikacji z okazji 80-lecia Polskiego Radia.

Złote lata radia

Okres powojenny, zwłaszcza lata 50 i 60, był niezwykle bogaty dla słuchowisk. Nie można nie wspomnieć o sztandarowej produkcji Polskiego Radia - radiowej sadze "Matysiakowie". Pierwszy odcinek nadano 15 grudnia 1956 roku na antenie Programu II o godzinie 20:35. "Matysiakowie" nadawani są do dzisiaj! Od tamtej pory, na antenie, saga pojawiła się ponad 3 tys. razy. Do dziś wyemitowano ponad 3200 odcinków. Odcinek 3000 wyemitowano 24 sierpnia 2014 roku, a w grudniu 2016 roku świętowano 60. rocznicę słuchowiska na antenie Polskiego Radia.

Natomiast dnia 29 maja 1960 roku na antenie Programu I rozpoczęto emisję "W Jezioranach". Pierwszymi autorami byli Zofia Posmysz-Piasecka, Władysław Milczarek i Andrzej Mularczyk. Pierwotnie bohaterami powieści byli członkowie wiejskiej rodziny Jabłońskich. W dniu 7 kwietnia 2019 roku o godz. 13.14 w Polskim Radiu 1 nadany został 3000 odcinek!

Najstarszym, zachowanym w archiwach Polskiego Radia słuchowiskiem jest "Pan Jowialski" w reżyserii Aleksandra Zelwerowicza. Jego premiera odbyła się 12 stycznia 1949 roku. Wśród obsady znaleźli się m.in. Ludwik Solski (jako Pan Jowialski), 
Lucyna Bracka (Pani Jowialska), 
Aleksander Zelwerowicz (Szambelan), 
Mieczysława Ćwiklińska (Szambelanowa), 
Wieńczysław Gliński (Ludomir), 
Czesław Wołłejko (Wiktor). Słuchowisko to zostało wydane na płycie CD w 2005 roku.

Ale nie tylko Polskie Radio produkowało słuchowiska. W dniu 3 maja 1952 roku swoją działalność rozpoczęła Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa nadawana z Monachium w Zachodnich Niemczech. I niemal od pierwszych dni emitowała swój Teatr Wyobraźni. Jednym z pierwszych słuchowisk była wyśmienita komedia Juliusza Boberskiego "Problem" nadana w Boże Narodzenie 1952 roku. W ciągu 40 lat działalności RWE powstało niemal dwieście słuchowisk.

Także Sekcja Polska BBC kilkukrotnie zrealizowała słuchowiska. Przykładem może być "Most" wyemitowany 21 lutego 1961 roku.

A co dzisiaj?

W latach 90 słuchowiska pojawiły się w asortymencie niektórych komercyjnych firm fonograficznych, np. interpretacje powieści Agaty Christie, czy też emitowany do dziś przez regionalne rozgłośnie Polskiego Radia "Radiowy Teatr Sensacji". Jeśli chodzi o ten ostatni, to przez niemal 10 lat istnienia powstało prawie 500 dwudziestominutowych epizodów.

Również XXI wiek rozpoczął się dla słuchowisk obiecująco. W grudniu 2001 roku w Filadelfii, USA powstał Polski Teatr Radiowy im. Adama Mularczyka. Dzięki współpracy z tamtejszym polonijnym Radiem Zbliżenia, Radiem WNWR 1540AM, w latach 2001-2006 udało się zrealizować i wyemitować na falach radiowych serię 11 słuchowisk. Pierwszym była sztuka "Dama Karowa" autorstwa Grzegorza Górskiego nadana w styczniu 2002 roku. Było to pierwsze słuchowisko  w języku polskim zrealizowane i wyemitowane w Stanach Zjednoczonych.

We wrześniu 2007 roku Polskie Radio 3 rozpoczęło emisję "Sceny Teatralnej Trójki". W jej ramach emitowane są ambitne, a czasami awangardowe słuchowiska nieznanych szerzej autorów.

Pierwszym słuchowiskiem zrealizowanym przez prywatną rozgłośnię oraz przez nią wyemitowanym było "Jak pięknie było rzucać płytami chodnikowymi" (autor: Marek Modzelewski) dnia 24 listopada 2008 roku w radiu TOK FM. Teatr Radia Tok FM zrealizował i wyemitował 10 słuchowisk.

Tak kiedyś, jak i dzisiaj słuchowiska traktowane są jako wydarzenia specjalne, prestiżowe. W dniu 29 listopada 2010 roku, z okazji 85-lecia Polskiego Radia, a także dokładnie 85 lat od emisji pierwszego polskiego słuchowiska, na antenie Polskiego Radia 2 wyemitowano na żywo "Warszawiankę" w reżyserii Janusza Kukuły.

Jednym z największych wydarzeń słuchowiskowych 2012 roku było "Wesele" wg. Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Seweryna. Słuchowisko wyemitowane zostało na żywo przez Radio Kraków w dniu 13 lutego 2012 roku. Wydarzenie towarzyszyło obchodom 85-lecia krakowskiej rozgłośni.

Także Radio Lublin w 2012 z okazji 60-lecia istnienia rozgłośni zrealizowało 5-odcinkowe słuchowisko "A na imię jej było Aniela". Oparto je na motywach powieści Marcina Wrońskiego - jednego z najpopularniejszych lubelskich autorów kryminałów.

Dnia 25 czerwca 2018 roku, o godz. 7.00 został uruchomiony okazjonalny kanał Polskie Radio Literatura. Kanał towarzyszył kolejnej edycji festiwalu Dwa Teatry - Sopot 2018. Rozgłośnia nadawała za pośrednictwem radia cyfrowego DAB+ oraz poprzez internet. Na jej program składały się słuchowiska, m.in. z serii Radiopowieść, Codziennie powieść w wydaniu dźwiękowym, Teatrzyk Zielone Oko, ale również książki audio oraz reportarze dotyczące literatury, autorów, poetów. Emisja trwała do 8 lipca 2018 roku.

Słuchowiska dla dzieci

Już w latach 20-tych XX wieku przygotowywano słuchowiska dla dzieci. Pierwsze pt. "Pan kotek był chory" zostało nadane 17 lutego 1926 roku przez Polskie Towarzystwo Radjotechniczne.

W październiku 2010 roku Polskie Radio uruchomiło oddzielny kanał internetowy Bajki Samograjki nadający słuchowiska dla dzieci. Kanał zaprzestał nadawanie w 2016 roku.

Dnia 1 kwietnia 2015 roku rozpoczęła w systemie cyfrowym (DAB+) nadawanie tematyczna stacja Polskie Radio Dzieciom, na antenie której pojawiają się regularnie słuchowiska dla dzieci.

Słuchowiska w filmie

Krótką wzmiankę o słuchowiskach dla dzieci można znaleźć w filmie "Piętro wyżej" z 1937 roku, gdzie spiker (w tej roli Eugeniusz Bodo) czyta program radiowy.

Kwestia słuchowisk poruszona została (przy okazji) również w jednej z pierwszych powojennych komedii. W filmie "Skarb" Adolf Dymsza zagrał pracownika Polskiego Radia odpowiedzialnego za efekty dźwiękowe właśnie w słuchowiskach.

Uwagi

Więcej o historii słuchowisk można znaleźć wybierając hasło "Historia" na bocznym pasku w części "Etykiety".

Powyższy tekst chroniony jest prawami autorskimi na zasadach określonych w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku. Kopiowanie, powielanie oraz wykorzystywanie bez zgody jest zabronione.